Şerif Elender yazdı:  Her İşlem Fiyatı Doğru ve Adil midir?

Tüm arz ve taleplerin düzenli ve şeffaf biçimde karşılandığı şartlarda oluşan işlem fiyatı doğru fiyattır. Eğer ‘FX piyasaları da sürdürülebilir bir yapıda çalışıyorsa oluşan döviz kuru adildir’, denilebilir.

Eğer alıcı ve satıcı taraflardan bir kısmı haklı sebeplerle “paralarının değerinin şeffaf olmayan şartlarda müdahale sonucunda aleyhlerine” oluşturulduğunu düşünüyorsa ve buna inanıyorsa mevcut durum sürdürülebilir değildir. Bu paradoks, kura müdahale amacının sağlayacağı faydanın çok üzerinde tahribata neden olacaktır.

Reel Efektif Döviz Kuru (REK) Nedir?

Reel Efektif Döviz Kuru “bir ülkenin ulusal para biriminin değerini, dış ticaret ortaklarıyla olan değişim oranlarına dayanarak ölçen bir ekonomik gösterge” olarak tanımlanıyor. REK, yalnızca bir ülkenin döviz kurunu dikkate almakla kalmaz, aynı zamanda dış ticaret ağırlıklarını da göz önünde bulundurur. Farklı anlatımla; ülkeler arasındaki enflasyon farkını ve dış ticaretteki ağırlıklarını hesaba katar. Bu nedenle reel efektif döviz kuru uluslararası ekonomik ilişkilerdeki dengelerin anlaşılmasına yardımcı olur.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından açıklanan reel efektif döviz kuru endeksleri ülkemiz fiyat düzeyinin dış ticaret yaptığımız ülkelerin fiyat düzeylerine oranının ağırlıklı geometrik ortalaması alınarak hesaplanmaktadır. Bu yöntem aşağıdaki matematiksel formül ile ifade edilebilir.

Denklemde yer alan w𝑖 “i” ülkesinin Türkiye’nin REK endeksindeki ağırlığını, PTur Türkiye’nin fiyat endeksini, 𝑃𝑖 “i ülkesinin fiyat endeksini, 𝑒𝑖tur“i” ülkesinin parasının TL cinsinden kur değerini ve N ülke sayısını göstermektedir.

Yukarıda formülü verilen hesaplama modelinin içine gerçek ve doğru bilgileri koyarsanız paranızın piyasa değerini “makule uzaklığını” doğru görebilirsiniz; ancak denklemdeki eşitlikte PAY’da bulunan PTUR değerini yüksek yazarsanız REK yüksek çıkar, az yazarsanız düşük…

Ama Hangi Enflasyon? Tartışılan Son 3 Yıl…

Ülkemizde enflasyon oranlarını açıklayan 3 kurumun Haziran 2024’ten 3 yıl geriye giderek açıkladığı verilerden elde edilen sonuçları elimizdedir. İTO ve TÜİK için Haziran 2024 endeks değerinin Haziran 2021 endeksine bölünmesiyle bulunmuştur. ENAG için ise Haziran 2024’ten geriye yıllık dilimlerle gidilerek hesaplama yapılmıştır. Hesaplamalara göre son 3 yılda TÜİK’e göre tüketici fiyatları 4,24 kat, İTO’ya göre İstanbul’da fiyatlar 5,49 kat ve ENAG’a göre ise Türkiye’de tüketici fiyatları tam 10 kat artmıştır. Buradan, İTO’nun, TÜİK’ten %30 ve ENAG ise %236 yüksek sonuçları olduğunu görürüz. Bu verilerden hangisinin gerçeğe daha yakın olduğundan hiçbirimiz emin değiliz ve şüphelerimiz muhtelif. Ama son 3 yılda asgari ücretin 6,02 kat, bütçelerdeki vergi gelirlerinin 8,03 kat ve ABD dolarının TRY’e karşı değerinin 3,81 kat arttığını biliyoruz; REK eşitliğinde TÜFE değerini ENAGrup verisini kullansaydık REK 146.12 ve adil USDTRY kuru 47,49 hesaplanacağını da…

TCMB’nin hazırladığı TÜFE Bazlı Reel Efektif Döviz Kuru, 1994 TÜFE serisi ve 2003 yılı döviz kuru kullanılarak aylık olarak hazırlanmaktadır. REK 2008 yılı 7. ayda en yüksek değeri olan 127.90’ı görmüş, 2016 yılı 9. aydan itibaren ise 100 değerinin altına düşmüştür. 2024 Haziran’da REK 61.90’dır. 1994’ten bu yana ilan edilen aylık REK ortalaması 93 ve medyanı değeri 97’dir.

Bazen Gerçek Hiç Umulmayan Yerde Karşımıza Çıkar: The Big Mac İndex

Big Mac Endeksi, yukarıda özetini okuduğunuz ‘bir para biriminin değerinin olması gerekenden düşük veya yüksek olduğundan emin olamayıp’ kafa karışıklığına saplanmaktan kurtaran, kullanımı kolay, basit bir yoldur. Bu yöntemin varsayımları şunlardır; ‘McDonald’s Big Mac hamburgerinin neredeyse tüm ülkelerde (35bin restoran) satılıyor olması’, ‘malzeme ve gramaj, üretim yöntemi, servis kalitesi’ standartları olması veri güvenliğini temin etmektedir. BigMac’teki bu “ekümeniklik”, fiyatını ülkeler arası ‘ döviz kurunda ve enflasyon değişimlerinde’ ölçümleme yapmaya en uygun araç haline getirmiştir.

Big Mac endeksi ve buna bağlı olarak döviz kuru hesaplaması yapmak için önce ABD’deki McDonald’s’ta satılan Big Mac’in fiyatını öğreniyoruz. Sonra diğer ülkedeki Big Mac’in yerel parayla fiyatını cari kurdan USD’ye çeviriyoruz. Bulunan iki değeri birbirleriyle kıyaslıyoruz; böylece öğrenmek istediğimiz veri hususunda bir rakama ve kanaate ulaşıyoruz.

Türkiye’de 2024 Haziran ortalama Lira Dolar kuru 32,50 ve McDonald’s Big Mac’i 180.- TL’ye satıyor, yani 5,54 USDoları…

ABD’de ise her eyalette farklı Big Mac fiyatı vardır ve en ucuzu 3,91 ile Mississippi’de, en pahalısı ise 5,23 ile Hawaii’de satılmaktadır. 34 ABD eyaletinin ortalama Mayıs 2024 Big Mac fiyatı ise 4,42 USD olarak hesaplanır. Bu 2 fiyat bize Türkiye’de Big Mac fiyatı Amerika Birleşik Devletleri’nden %25,3 yüksek ve 1.253 katı olduğunu göstermektedir.

Bir hamburgerin ülkemizde neden ABD’de olduğundan daha pahalı olduğuna dair muhtelif açıklamaları olabilir; ücretler, hammadde-malzeme, kiralar, vergiler, yatırım maliyeti vb. Ancak hızlı bir araştırmayla hammadde dışındaki girdilerin Türkiye’de yarı yarıya hatta üçte bir fiyatlarla temin edildiğini bulabiliriz. Böylece Big Mac Endeksinin 100’ün altında olması gerektiğini düşünebilir, geçmiş yıllarda böyle olduğunu hatırlayabilirsiniz. Ama değil!!!

Peki bu ölçümleme metodunda hatalı veya yanlış olan şey nedir? Bu modelde tartışılabilecek tek serbest değişken, USDTRY cari değeridir. Yani 32,5 olan dolar (tüm YP’lar) değeri yanlıştır. Eğer Türkiye’de Big Mac hamburgerini ABD’deki fiyatıyla yiyeceksek doların 40,7240 TL olması gerekiyor. (Elbette geçmiş dönemler hatalı enflasyon verileri, siyasi ve jeopolitik risk etkileri hariç olmak üzere)

Sonuç: Parası “hard money” olmayan ülkelerin dövizle ilgili sorunlarını rasyonel davranışlarla çözemediği ve rakamlarla oynayarak zaman kazanmaya çalışıldığı süreçlerin, 3–5 yıllık periyotlarda sert krizlere neden olduğunu biliyoruz. Bazen mızrak çuvala sığabilir ama öldürücülüğü bakidir.

Kaynaklar:

https://finance.yahoo.com/news/18-big-mac-meals-see-150028269.html

https://www.mcdonalds.com.tr/

https://tr.tradingeconomics.com/

https://www.sbb.gov.tr/

https://data.tuik.gov.tr/

https://evds2.tcmb.gov.tr/

https://data.tuik.gov.tr/

https://bilgibankasi.ito.org.tr/

https://enagrup.org/