Prof. Dr.  Binhan YILMAZ: AFAD’IN KURUMSAL VE MALİ YAPISI

6 Şubat Pazartesi günü Kahramanmaraş merkezli iki büyük deprem yaşadık. Arama-kurtarma çalışmalarında, depremin yaralarının sarılmasında AFAD (Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı) hakkında çok şey yazıldı, söylendi.

AFAD, 2009 yılında deprem kuşağında ve oldukça riskli bir ülke olan Türkiye’de etkin bir afet yönetim politikasına geçişte faaliyet göstermek için kurulan bir Genel Bütçeli Kamu İdaresidir.

Ancak Türkiye’de AFAD kurulmadan önce de afet yönetiminden sorumlu kurumlar vardı. Özellikle çok büyük kayıpların yaşandığı, ülke ekonomisini derinden sarsan 1999 Marmara Depreminin yaşandığı dönemde çeşitli Bakanlıklara ve Başbakanlığa bağlı genel müdürlüklerden; Bayındırlık ve İskan Bakanlığı’na bağlı olarak 1950’li yıllarda kurulan Afet İşleri Genel Müdürlüğü, İçişleri Bakanlığı’na bağlı Sivil Savunma Genel Müdürlüğü ve Başbakanlığa bağlı Türkiye Acil Durum Yönetimi Genel Müdürlüğü faaliyetteydi. Ayrıca Türkiye’de sivil savunma, İl Sivil Savunma Müdürlükleri sayesinde il bazında da örgütlüydü.

5902 sayılı Kanun’a istinaden Başbakanlığa bağlı Türkiye Acil Durum Yönetimi Genel Müdürlüğü, İçişleri Bakanlığına bağlı Afet İşleri Genel Müdürlüğü ile Bayındırlık ve İskan Bakanlığına bağlı Sivil Savunma Genel Müdürlüğü kapatıldı. Tüm bu kurumların yetki ve sorumluluğu tek bir merkezde, tek çatıda toplandı. İl Sivil Savunma Müdürlükleri yerine İl Özel İdaresi bünyesinde Valiye bağlı İl Afet ve Acil Durum Müdürlükleri oluşturuldu.

Ayrıca kamu kurum ve kuruluşlarında bulunan Savunma Sekreterliği ve Savunma Uzmanlığı birimleri kaldırıldı. Sivil Savunma Koleji’nin adı, Afet ve Acil Durum Eğitim Merkezi olarak değiştirildi.

Kapatılan bu birimlere ait her türlü taşınır, taşıt, araç, gereç ve malzeme, borç ve alacaklar, kayıt ve dokümanlar 31.12.2008 tarihi itibariyle AFAD’a Başkanlığa ve ilgili il özel idaresine devredilerek, 2009 yılı itibariyle AFAD Başbakanlığa bağlı olarak kurulmuş oldu.

Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine geçiş ile birlikte Başbakanlık kurumu kaldırıldığı için 15.7.2018 tarihinde yayımlanan 4 No.lu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile AFAD İçişleri Bakanlığına bağlandı.

Türkiye geniş bir coğrafyaya sahip ve afetlerle sıklıkla karşılaşan bir ülke. AFAD’ın adı geçen kurumların kapatılmasıyla faaliyete başlaması afet yönetimini merkezileştirmiş oldu. Ayrıca taşrada afetle mücadele eden birimlerin bulundukları yerlerdeki il özel idarelerine devredilmiş olması, tüm taşra örgütlenmesinde il özel idarelerinin valiliklere bağlı olması sonucu afet yönetimi siyasal etkilere duyarlı hale geldi. Deprem gibi hızlı karar alınması ve hızla müdahale edilmesi gereken afetlerde yetki ve sorumluluk tek merkezde toplandı.

AFAD genel bütçe kapsamında bir kamu idaresi olduğundan, AFAD’ın bütçesi ve ayrıntılarına ilişkin tüm veri seti Hazine ve Maliye Bakanlığının sitesinden incelenebilir. Bir kamu idaresinin ödenekleri de vergilerle finanse edildiğinden Bütçe, afetlerden etkilensin etkilenmesin tüm vergi mükelleflerini ilgilendirir.

AFAD’ın 2022 yılı bütçe ödenek teklifi 2,4 milyar TL olarak belirlenmişti. Haziran ayında ek bütçe çıkarıldığı için bu ödenek teklifi yaklaşık %80 oranında arttırıldı. AFAD bütçesinin 2022’de %30’u personel harcamalarına, %5’i mal ve hizmet alım giderlerine, %30’u da yatırım giderlerine ayrıldı. 2022 yılı ek bütçeyle beraber ilk 9 ayda AFAD’ın gerçekleştirdiği harcama tutarı 6,3 milyar TL olarak gerçekleşti. Bu tutar 2022 bütçesinin binde 32’sidir. 2021 bütçesinin binde 7’sidir.

AFAD gibi genel bütçeye dahil pek çok kurum var. Örneğin yıllar itibariyle Göç İdaresi Genel Müdürlüğünün ödenek teklifi yaklaşık AFAD’ın 2 katıdır. Yine bir karşılaştırma yapmak gerekirse örneğin Diyanet İşleri Başkanlığının bütçesi AFAD bütçesinin yaklaşık 7 katıdır. AFAD bütçesinin %30’u personel harcamalarına ayrılırken, Diyanet İşleri Başkanlığı bütçesinin %96’sı personel harcamalarına ayrılmaktadır.

AFAD’ın 2023 bütçesi 6,8 milyar TL olarak öngörülüyor. Bu bütçenin %26’sı personel harcamalarına, %4,4’ü mal ve hizmet giderlerine ve %25’i de yatırım giderlerine ayrılmış durumda. 2023 bütçesinde personel, mal ve hizmet ile yatırım giderlerine ayrılan pay, 2022’den daha düşük. AFAD 2023 bütçesinden binde 5’lik pay almış durumda. Diyanet İşleri Başkanlığının payı ise yaklaşık %1.

AFAD’ın geçmiş yıl bütçelerine de kısaca bakmak gerekirse; 2013 yılı bütçesinden aldığı pay binde 26, 2015’de ise binde 23.

AFAD’ın bütçesi 2021’den 2022 yılına %16,1 oranında arttırılırken, Göç idaresi Genel Müdürlüğünün bütçesi bir önceki yıla göre %50,6 ve Diyanet İşleri Başkanlığının bütçesi de %24 oranında arttırıldı.

Fakat 2023 yılında AFAD’ın bütçesi bir önceki yıla göre, yani 2022’ye göre %33,6 oranında azaltıldı. Bu esnada Göç İşleri Genel Müdürlüğünün bütçesi %42,2 ve Diyanet İşleri Başkanlığının bütçesi de %56,6 oranında arttırıldı. Ayrıca İletişim Başkanlığının bütçesi 2022’den 2023’e %100 arttırılırken, olumlu bir gelişme olarak söyleyebiliriz ki İklim Değişikliği Başkanlığının bütçesi %105 arttırıldı.

Oysa 2015 yılında AFAD’ın bütçesi bir önceki yıla göre %18,5 artırılmıştı. O yıl Diyanet İşleri Başkanlığı bütçesi sadece %5,5 oranında arttırılmıştı. 2015 yılında genel bütçeli kamu idareleri arasında ne Göç idaresi Genel Müdürlüğü vardı, ne de İklim Değişikliği Başkanlığı vardı. Göç ve iklim sorunlarıyla bundan 7-8 yıl önce bu kadar meşgul olacağımızı bilmiyorduk ama deprem bu topraklarda hep çok büyük bir riskti, bugün yaşadıklarımızdan net bir şekilde görülüyor. Gelecek ise hem çok riskli hem de belirsizliklerle dolu.

Prof.Dr. Binhan Elif YILMAZ – 10.2.2023 www.bankavitrini.com, yazarın  izniyle yeniden yayınlandı