Prof. Dr. Tahsin Bakırtaş: Özel Tüketim Genişlemesine Dayalı Modele Devam Büyümesi

Bu yılın 3. Çeyrek büyüme verileri yayınlandı. Bu veriler bir önceki yılın aynı çeyreğine göre % 5,9 büyüme gerçekleştiğini ortaya koyarken, bir önceki çeyreğe göre de % 0,3 büyüme gerçekleşmiştir. Bu rakamlar bir önceki çeyrekte ise bir önceki yılın aynı çeyreğinde %3,9 büyüme gerçekleşirken bir önceki çeyreğe göre büyümedeki değişim de %3,3 düzeyindeydi.

Bir önceki yılın aynı çeyreğine göre %5,9 büyümemize karşın, bir önceki çeyreğe göre de %0,3 büyüdüğümüz ne anlama gelmektedir? Hızlı mı büyüyoruz yoksa büyüme hızımızda bir yavaşlama mı var? 2022 yılının aynı döneme verilerine baktığımızda yıllık büyüme hızı 4,1 iken bir önceki çeyreğe göre büyüme hızı da 0,5 olarak gerçekleşmiştir. Bakılan pencereye göre bu rakamları yorumlamak olasıdır. Bir önceki yılın aynı çeyreğine göre baktığımızda ekonominin büyümesinde bir hız kesme olmadığını söyleyebilirken, bir önceki çeyreğe göre de büyümenin yavaşladığı ve dolayısıyla enflasyonun da düşme eğilimine gireceği gibi çok iyimser bakış açılarını da görebiliriz. Ki özellikle Mehmet Şimşek ve Neo Liberal perspektiften bakan iktisatçıların buna benzer yorumlarını çok yakında izleyeceğiz.

Bir önceki yılın aynı çeyreğine göre baktığımızda %5,9 büyümeyi artıran tek unsurun %7,7 katkısıyla Hane halkı tüketimi olduğu görülmektedir. Özel yatırımların katkısı %3,4 ve kamu harcamalarının da 0,7 iken, net ihracatın katkısı -2,6 ve stokların da 3,2’dir.

Harcama yöntemiyle GSYH’ın 3. Çeyrekteki bir önceki yılın aynı çeyreğine göre büyüme hızlarına baktığımızda ise, Gayrisafi sabit sermaye oluşumu (Özel yatırımlar) 14,7 ve hane halkı tüketimi 11,2 iken ihracatın büyüme hızı 1,1 ve ithalatın büyüme hızı da 14,5’tir.

2021 Eylül’den itibaren uygulanan Özel Tüketim Genişlemesine Dayalı Büyüme modeli, Şimşek sonrası da bir ölçüde devam ettiği görülmektedir. Özel tüketim harcamalarının büyüme hızında önceki çeyreklere göre bir düşme olsa da hala büyümeye en fazla katkı sağlayan ana unsur olarak devam etmektedir.

Şekil 1: Harcama Yöntemiyle GSYH Bileşenlerinin Büyüme Hızları (% Bir Önceki Yılın Aynı Çeyreğine Göre)

Hane halkı tüketim harcamalarındaki büyüme hızındaki 15-20 aralığı son dönemde 11, 2 düzeyine gerilemesi istikrarlı bir ekonomiye yönelme olarak nitelendirilemez. Hane halkı tüketim harcamalarındaki büyüme hızının 11’in üzerinde seyrettiği durumda, ithalatın da hız kesmesi oldukça zordur. Nitekim Eylül 2021- Mayıs 2023 döneminde ortalama aylık 30 milyar $ ithalat yapılırken, Şimşek dönemi olarak nitelendirilen Haziran- Ekim döneminde de ortalama aylık 29,1 milyar $ ithalat yapılmıştır.

Daha da dramatik olanı Eylül 2021- Mayıs 2023 döneminde ortalama aylık 2,7 milyar $ tüketim malları ithalatı gerçekleşirken, Şimşek döneminde aylık ortalama 4.2 milyar $ tüketim malı ithalatı gerçekleşmiştir. Dış ticaret açığı Şimşek öncesi dönemde aylık ortalama 8.6 milyar $ iken, Şimşek döneminde de 7.6 milyar $ arak gerçekleşmiştir. Şimşek döneminde aylık ortalama 1 milyarlık dış ticaret açığının temel nedeni de yaklaşık 500 milyon $’lık ihracat artışı ve ithalat azalışıdır.

İthalattaki azalış hammadde ithalatının azalmasına koşut gerçekleşmiştir. Bu da Türkiye’nin gelecek aylarda üretiminde ve dolayısıyla ihracatında kaçınılmaz bir düşüş ortaya çıkaracaktır. Türkiye’nin 2023/III. Çeyrekte stokların büyümeye katkısının 3.2 düzeyinde olması, hammadde ithalatının daralmasıyla birleşince ihracatının yarıdan fazlasını hammadde olarak ihraç etmesi bağlamında kaçınılmaz bir daralmayla karşılaşma olasılığı artmaktadır.

Türkiye’de tüketime dayalı büyüme modeli devam ettikçe, dış ticaret açığı ve dolayısıyla cari açığın kapanması zordur. İlk on ayda yaklaşık 94 milyar $ dış ticaret açığı verilmiştir. Bu açığın finansmanını sağlamak giderek zorlaşmakta ve pahalı hale gelmektedir.  Türkiye’nin büyümesini tüketimden niteliği yüksek üretime kaydırma zorunluluğu vardır. Bunun için de  yeni bir üretim modeline ihtiyaç duyulmaktadır.