“Troya’da Kassandra adında oldukça zeki ve güzel bir kız yaşarmış. Kassandra, Troya kralı Priamos ve kraliçe Hekabe’nin kızı, Hektor ve Paris’in ise çok değerli kız kardeşiymiş. Kassandra’nın tek isteği geleceği görebilen bakire bir rahibe olmakmış. Günlerden bir gün Zeus ile Leto’nun çocuğu Apollon, Kassandra’yı görmüş ve onu çok beğenmiş. Apollon, Kassandra’nın en büyük isteğini öğrenmiş ve eğer kendisiyle birlikte olursa kâhinlik özelliğini Kassandra’ya armağan edebileceğini söylemiş.

Kassandra, Apollon ile birlikte olabileceğini söylemiş ve böylece geleceği görebilme yeteneğine sahip olmuş. Ancak yeteneği aldıktan sonra rahibe olmak isteğini söyleyerek Apollon ile birlikte olmamış. Bu duruma oldukça sinirlenen Apollon, Kassandra’nın ağzını tükürerek verdiği armağanı etkisiz kılmış. Apollon, sadece bununla yetinmemiş, geleceği görse bile kimsenin Kassandra’ya inanmamasını, bir kadın olarak aşağılanarak rahibe olamamasını dileyerek onu lanetlemiş.

Apollon’un laneti Kassandra’yı hiç rahat bırakmamış. Troya savaşı olmadan önce savaşın sonuçları hakkında herkesi uyarmaya çalışmış ama kimseye kendini inandıramamış.  O da bir köşede geleceğin getireceği bütün kötülükleri bilerek; savaşı ve sonuçlarını hiçbir şey yapamadan bir kez daha izlemek zorunda kalmış. Savaş bitmiş ve Kassandra’nın söylediği gibi Troya düşmüş. Ancak lanet bununla bitmemiş. Kassandra, savaş sonrasında tapınakta bir Yunan askerinin tecavüzüne uğrayarak rahibe olma umutlarını tamamen yitirmiş, Yunan güçlerine komuta eden Sparta kralı Agamemnon’a savaş esiri olarak satılıp onun cariyesi olmuş ve en sonunda Agamemnon karısı tarafından öldürülmüş…”

Oscar Wilde, Dorian Gray’ın Portresi isimli eserinde “bilmek felaket getirir” demiştir. Kassandra için de durum çok farksız değildi. Gelecekte olan şeyleri biliyordu ancak bilmek hiçbir felakete engel olmuyordu. Hatta gerçekleşmeden gördükleri şeyleri gerçekleşirken de izlemek zorunda kalıyor ve ıstırabına ıstırap ekliyordu. Bir anlamda Kassandra, geleceği görme gücüyle yıkımları önlemeye çalışan ama sözünü kimseye dinletemediği için başına gelen belalardan iki misli etkilenip üzülen bilincin dramını simgelemektedir. Bu yüzden, uzağı gören bilinçli insanın dramını anlatabilmek için psikoloji literatüründe “Kassandra Kompleksi” ya da “Kassandra Sendromu” ifadesi kullanılmaktadır. Kassandra Sendromunda insanlar kaçınılmaz sonu kabul edemez ve bu sonu inkâr ederler. Gelecekle ilgili öngörülerde bulunan kişi ne olacağını bilir ancak ne yapması gerektiğini bilemediği için devamlı olarak bir ikilem yaşar ve Kassandra gibi her gün ıstırabına ıstırap ekler. En sonunda bu durum kişinin ruh durumunu etkilemeye başlar.

Psikanalist Melanie Klein, kişinin kendi ruh durumunu koruyabilmek için belli savunma mekanizmaları geliştirdiğini söylemiştir. Klein’e göre insanların böyle durumlarda kullandığı en güçlü savunma mekanizması ise inkârdır. İnsanlar inkâr sayesinde ortaya çıkan yeni bilgileri reddediyor ve kendine olan güvenlerini sağlamlaştırarak oluşabilecek stresli ortamları daha aza indirebiliyorlar. Bu anlamda insanlar da Apollon tarafından cezalandırılmış Kassandra’nın damgasına sahiptirler. Hatta insanların kendilerine olan güvenleri o kadar fazladır ki süper egolarının yıkıcı etkisi Kassandra’ya işkence eden tanrı Apollon gibi insanlara her gün işkence etmektedir.

Bilginin reddedilmesi insanların streslerini azaltmaya yardımcı olduğu için birçok alanda karşımıza çıkar. Örneğin siyasette, genellikle hükümet yetkilileri ellerindeki gücü kaybetmek istemezler. Bu yüzden bazı zamanlar yeni bilgileri reddedebiliyorlar hatta bazen kendilerine bu bilgiyi veren görevlileri cezalandırarak tepkilerini gösteriyorlar. Watergate olayı siyaset alanında bilgi reddinin en önemli örneklerinden biri olabilir. Bununla birlikte Kassandra terimi, siyasette olduğu gibi ekonomide de oldukça önemli bir yerdedir. Bu terim dünya borsalarında yükselişleri ve düşüşleri, özellikle borsadaki çöküşleri tahmin edebilenler için kullanılır. 1990 yılında borsa yükselişinin balon olduğunu anlayan ve bu konuda yatırımcıları defalarca uyaran Warren Buffett Wall Street’in Kassandra’sı lakabını almıştır ama tabii ki bu lakap borsadaki balon patlayıp birçok yatırımcı zarar ettikten yani iş işten geçtikten sonra verilen bir lakaptır. Çünkü Kassandra sendromu ileri sürüldüğünde başkaları tarafından inanılmayan sonrasında ise gerçekleşerek insanları şaşırtan kötü ve üzücü olaylar için kullanılan bir terimdir. Bunu da riskli işlemleri içinde barındıran piyasalarda sıklıkla görebilir.

Peki, insanlar neden uyarıları dikkate almak istemezler ve iş işten geçtikten sonra ah vah ederek üzülürler? Ana sebeplerden biri riski azaltmak olsa da bunun da altında bazı sebepler vardır. Bu sebepler şu şekilde sayılabilir:

• Değişime Karşı Direnç: Eğer değişim bireyin beklentileri ve çıkarlarıyla uyuşmuyorsa kişi yeni bilgilere karşı direnç göstermeye ve o bilgileri inkâr etmeye başlar. Çünkü yeni bilgiler insanların aşina oldukları şeyleri ve bu aşinalık sınırında hissettiği rahatlığı baskılamaya başlar.
• Yeni Bilgilere Karşı Direnç: 1960 yılında psikolog Peter Wason insanların bilgileri mevcut düşünce, önyargı ve inançlarına uyacak şekilde aradıklarını ve buldukları yeni bilgileri de bu şekilde değerlendirdiklerini ortaya koymuştur. Ayrıca insanlar kendi düşünceleriyle eşleşen bilgileri aktif olarak arama, yorumlama ve saklama eğiliminde olduğundan da bahsetmiştir. Daha sonraları yukarıda anlatılan bu konuya “Doğrulama Yanlılığı” ismi verilmiştir. İlk başta bilişsel psikoloji alanında kullanılan bu terim zamanla davranışsal ekonomi alanında da kullanılmaya başlanmıştır. Davranışsal ekonomiye göre; yatırımcılar mevcut görüşlerini doğrulayan bilgileri ararlar, kendi görüşlerini çürüten gerçekleri ve verileri göremezden gelirler ve kendi bilişsel önyargılarına göre yatırım kararları alırlar. Başka bir değişle doğrulama yanlılığında taraflı araştırma, taraflı yorumlama ve taraflı bir geri çağırma vardır. Bazı zamanlar bu şekilde düşünmek verimli olabilir. Mesela, insanlar kendi düşüncesinin başka düşünceler tarafından desteklendiğini gördüğü zaman benlik saygısı kazanmaya başlayarak yaptığı iş için oldukça motive hissedebilirler ve çelişkili inançlar olmadığı için kendilerinde ortaya çıkacak olan stresi daha aza indirebilirler. Ayrıca çok fazla bilgi daha fazla olasılık ortaya çıkaracaktır. İnsanlar da bu olasılıklar içerisinde kaybolarak gereğinden fazla zaman kaybetmek istemezler. Fakat zaman kaybetmemeye çalışırken birçok önemli bilgiyi göz ardı edilebilir. Göz ardı edilen bu bilgiler hayatın her alanındaki kararları olumsuz etkilerken yatırımcılar için ne yazık ki belli sorunlar yaratabilir. Çünkü bahsettiğimiz davranış tek taraflı ve kendi kendini güçlendiren bir döngüdür. Bunun sebebi ise; yatırımcılar sadece aldıkları kararların doğruluğunu destekleyen yorumlara dikkat ettiği için kararlarının doğru olduğundan her zaman emindirler ve onlara göre kendi doğrularını destekleyen çok fazla görüş vardır. Bir anlamda yatırımcının kendisine ve aldıkları kararlara aşırı güvenmesinin sebeplerinden biridir. Bundan dolayıdır ki piyasalarda Boğa görüşüne sahip olanlar her koşulda piyasanın yükselmesi için sebep bulurken; Ayı görüşüne sahip olanlar hep düşüş eğilimini savunurlar. Bu döngüden çıkabilmek için yatırımcıların karşıt görüşlere özellikle bakması ve kendi görüşünün zıttı soruları sormaya çalışması gerekmektedir.
• İyimserlik Önyargısı: İnsanlar genellikle olumlu olayların olasılığını abartırlar ve gelecekte başlarına olumsuz olayların gelebileceği olasılığını hafife alırlar. Çünkü insanlar umut etmeyi ve her şeyin güzel gideceğini inanmayı severler. Olumsuzlar üzerine kendilerini uyaranları sevmedikleri için potansiyel risklere ve tehlikelere karşı körleşirler. Araştırmalar birçok kişinin çeşitli koşullarda ortaya çıkan durumlarda iyimserlik önyargısından oldukça fazla etkilendiğini göstermiştir. İyimserlik önyargısından dolayı genellikle yatırımcılar portföylerinde olan bir hisse senedinin düşmesini kabullenmeyerek stop-loss uygulamaktan çekinirler. Çünkü hisse senetlerinin yükseleceğini ve yatırım yaptıkları hisse senedi sayesinde evlere, arabalara sahip olan bir zengin olacağının iyimserliğini yaşarlar. Bilişsel Sinirbilimci Tali Sharot’a göre 2008 yılındaki finansal çöküşün temel nedenlerinden biri insanlardaki iyimserlik önyargısıdır. O dönemde, finansal analistlerin gerçekçi olmayan finansal büyüme ve başarı beklentileri vardı. Bu yüzden de riskli karar alma süreçlerine devam ettiler ve bu davranış biçimi piyasaların nihai çöküşüne katkıda bulundu. Davranışsal ekonomiye oldukça önemli katkıları bulunan Psikolog Daniel Kahneman’a göre yatırımcıların bu davranışı önleyebilmesi için dışarıdan bir bakış açısına ihtiyaç duyduklarını kabul etmeleri gerekir.
• Aciliyet Eksikliği: İnsanların bir uyarıyı dikkate almaya istekli olması, bir dereceye kadar uyarının aciliyetine bağlıdır. Uyarılan olayın gerçekleşme ihtimali uzak bir gelecekteyse, uyarı ciddiye alınmayabilir. Ancak uyarı dikkate alındığında ise büyük ihtimalle artık çok geçtir çünkü uyarılan konu ne yazık ki olmuştur. Michael Burry’i tanıyor musun? Eğer tanımıyorsanız da önemli değil aciliyet eksikliğiniz geçtiği zaman tanırsınız. (😊)
• Uyarıcının Düşük Otoritesi: İnsanlar yeni bir bilgiye inanmak veya önceki inançlarını değiştirmek zorunda kaldıklarında otorite sahibi olan kişilere daha fazla güvenirler. Çünkü kısa karar verme süreçlerinde güven önemlidir ve beynin soracağı ilk soru bu uyarının kim tarafından yapıldığıdır. Bu yüzden de böyle durumlarda uyarıyı kimin verdiği uyarının ana temasından daha önemli bir hale gelir. Eğer uyarıyı yapan kişi tanınmıyorsa yetkin ve güvenilir olmadığı düşünülerek uyarısının reddedilmesi daha olasıdır. Michael Burry’nin 2008 krizinden önce yaptığı tüm uyarılar bu yüzden devamlı boşa gidiyordu. Çünkü ev fiyatlarının devamlı artacağını söyleyen önemli otorite sahiplerinin yanında Burry’nin önerileri güvensiz kalıyordu. Ayrıca insanların Burry tanımak için bir aciliyetleri de yoktu. Ancak kriz sonrasında yani iş işten geçtikten sonra Michael Burry piyasalarda en yetkin kişilerden biri haline geldi ve günümüzde yaptığı herhangi bir kötü açıklama gazetelerde “2008 Krizini Bilen Kâhin Burry…” diye yer bulmaktadır.
• Uyarılan Olayın Düşük Olasılığı: Daha önce hiç gerçekleşmemişse veya gerçekleşme ihtimali düşükse insanlar genellikle bu olasılığı umursamazlar. Michael Burry 2008 yılındaki kriz için insanları uyarırken bazı insanlar onu tanımadıkları için bazıları da uçan piyasaların düşme ihtimalinin düşük olduğuna inandığı için yeni bilgileri reddediyordu. Aslında reddettikleri ve uyarıları görmezden geldikleri dönemde kriz gerçekleşiyordu sadece patlayıp herkes tarafından hissedilmesine çok az kalmıştı. Burry 2008 krizini anlatırken şöyle demiştir: Bu bir uçak kazası izlemek gibiydi…
• Deneyim Eksikliği: Birisi bir olay hakkında uyarı ve yeni bilgiler yayınlarsa ve bunlar geçmişte yaşanmış bazı olayların anısını uyandırıyorsa bu uyarıları ciddiye alınması muhtemeldir. Çünkü insanların yaşadığı benzer olaylar sayesinde beyin bu olayların karşılaştırmalarını daha rahat yapar ve uyarının önemli ya da önemsiz olduğuna daha kolay karar verebilir. Morgan Stanley’in New York’taki Dünya Ticaret Merkezinde yani İkiz Kulelerde patlama olmadan önce ofisleri vardı. 1993 yılında kuleler ilk defa saldırıya uğradığında firma bu tarz bir saldırının gelecekte tekrar olabileceğini varsayarak hızlı ve güvenli şekilde binayı boşaltabilmeleri konusunda uygun tatbikatlarla çalışanlarını eğitmiştir. 2001 yılında Kuzey Kulesine saldırı olduğunda Güney Kulesindeki çalışanlar oldukça hızlı bir şekilde binayı tahliye etmişler ve birkaç dakika sonra da Güney Kule vurulmuştur. Bu eğitim sayesinde 2700 Morgan Stanley çalışanlarından birçoğu kurtulmuş ancak ne yazık ki 13 çalışan o saldırıda yaşamını yitirmiştir.
• İnkâr: İnkâr insanın en önemli savunma mekanizmalarından biridir. Çünkü bu sayede endişe etmekten kurtulurlar. Yatırımcıların piyasada olan düşüşün gerçekliğini fark etmelerinin uzun sürme sebeplerinden biridir. Gerçekliği inkâr ettikleri için var olan düşüşü genellikle satın alma fırsatı olarak görürler. İnkâr aşamasındaki (inkâr-öfke-pazarlık-depresyon ve kabul aşamaları, yatırımcının kaçan yükselişlerde ve satma fırsatlarında geçirdiği psikolojik aşamalardır) yatırımcı piyasalardaki düşüşe karşı öfkeli değildir hatta kendisine bir alış fırsatı yarattığı için piyasalara minnet duymaktadır. Ayrıca duyduğu bu minnet yatırımcıyı iyimserlik önyargısına da sürükleyebilmektedir.

Yukarıda okuduğunuz gibi sayılan maddeler bir döngünün oluşumudur. Bu maddelerden birine takıldığınız zaman sizler için döngü başlamış olur ve gelen bilgileri reddetme eğiliminde olursunuz. Evet, her bilgi önemli olacak ya da sizleri ilgilendirecek diye bir zorunluluk yoktur. Ancak bazı zamanlar dışarıdaki görüşleri dinlemek de faydalıdır. Hele ki ekonomi sizin mesleğiniz değilse bunu meslek olarak yapan ve bunun eğitimini almış olan insanların olduğunu lütfen unutmayın. Mahfi Eğilmez’in “Kassandra Laneti” başlıklı yazısında söylediği gibi; bazı gerçekler vardır ki kâhin olmayı gerektirmeyecek kadar açık ve seçik olarak ortadadır.

Cemre,

Kaynakça

Lab, T. D. (2022, 9). Why do we overestimate the probability of success? The Decision Lab: https://thedecisionlab.com/biases/optimism-bias adresinden alındı

Sayın, Z. F., & Fettahlıoğlu, Ö. O. (2020). Yönetim Literatürüne Yeni Metafor Önerileri. Ankara: İKSAD.

Scott, G. (2022, September 29). Confirmation Bias. Investopedia: https://www.investopedia.com/terms/c/confirmation-bias.asp adresinden alındı

Parvez, H. (2021, October 13). Cassandra syndrome: 9 Reasons warnings go unheeded. PsychMechanics: https://www.psychmechanics.com/cassandra-syndrome/ adresinden alındı

Eğilmez, M. (2018, Aralık 9). Kassandra Laneti ve İktisatçılar . Kendime Yazılar: https://www.mahfiegilmez.com/2018/12/kassandra-laneti-ve-iktisatclar.html adresinden alındı

Samson, A. (2014). An Introduction to Behavioral Economics. Behavioural Economics Guide: https://www.behavioraleconomics.com/resources/introduction-behavioral-economics/ adresinden alındı

Hulbert, M. (2022, May 17). Stock investors are now starting to feel the 5 stages of bear-market grief. MarketWatch: https://www.marketwatch.com/story/stock-investors-are-now-starting-to-feel-the-5-stages-of-bear-market-grief-11652774279 adresinden alındı