Kaya Özyürek: Para ve CBDC

Tartışmamıza para, merkez bankası parası ve ticari banka parası tanımlarıyla başlayalım. Para bir değişim aracıdır, mal ve hizmetlerin bedelini tutarlı ve kolay bir şekilde belirlememize yardımcı olur. İnsanlar parayı çoğunlukla fiziki para türü olan nakit para olarak adlandırsalar da, para çok çeşitli biçimler alabilir.

Merkez bankası parası, bir ülkenin merkez bankasının yükümlülüğü olarak tanımlanır. Başka bir deyişle, bir ülkenin merkez bankası tarafından “yaratılan” para çeşidini ifade eder. Merkez bankası parası, nakit (bireyler tarafından taşınabilir veya banka kasalarında tutulabilir), ticari bankaların merkez bankası nezdindeki hesaplarında tutulan para (bankaların bankalar arası işlemleri yapmak için kullandıkları merkez bankası hesabı), bir ülkenin hazinesi tarafından merkez bankasında tutulan para (hazine bu hesabı nakit giriş/çıkışlarını takip etmek amacıyla kullanır) ve önemli hükümet ve banka dışı finans kuruluşları tarafından merkez bankası nezdinde tutulan para biçiminde olabilir.

Merkez bankası parasının aksine ticari banka parası, ticari bankacılık sisteminin mevduat biçimindeki yükümlülüğüdür. Diğer bir deyişle mevduat, belirtilen bir zaman içerisinde, talep anında nakit para ödemesi gerçekleştirmek üzerine olan, bankanın müşteriye verdiği bir taahhüttür. Hane halkı ve işletmeler, birbirleri arasındaki para transferlerini gerçekleştirmek için mevduat tutarlar. Örneğin A kişisi, farklı bir bankanın müşterisi olan B kişisine para transferi yapmak isterse, B kişisinin bankasındaki mevduat hesabı artar, A kişisinin kendi bankasındaki mevduat hesabı azalır. A ve B kişisi arasındaki bu işlem iki farklı bankayı içerdiğinden ötürü, bu işlemin sonuçlanması için A kişisinin bankası, merkez bankasındaki hesabı aracılığıyla B kişisinin bankasının merkez bankası hesabına bir para transferi yapacaktır. Bu şekilde, B kişisinin bankasının yükümlülüğündeki (B kişisinin mevduat hesabındaki) bir artış, varlıklarında (merkez bankasında tutulan para) buna karşılık gelen bir artışla eşit olur; A kişisinin bankasının yükümlülüklerindeki (A kişisinin mevduat hesabındaki) bir azalma, varlıklarındaki (merkez bankasında tutulan para) bir azalma ile eşit olur. Kısacası, iki kişi arasındaki para transferinin gerçekleşmesi, bahsi geçen iki banka arasında hem yükümlülük  hem de merkez bankası parası transferiyle sonuçlanmıştır. Anlaşılabileceği gibi, ticari banka parası, en likit (nakit para veya bir para biçiminin kolayca nakde çevrilebilme derecesi olarak tanımlanır) para biçimi olan nakit paranın istenilen zamanda ödenmesine yönelik bir taahhüdü temsil ederken, merkez bankası parası en likit para biçimini temsil etmektedir. Merkez bankasında tutulan paranın nakit para dışında en likit para biçimi olmasından ve kredi riski taşımamasından ötürü, merkez bankasında tutulan paranın nakit para ile eş değer kabul edilebileceği belirtilmelidir.

Ticari banka parasının yanında nakit para da reel ekonomideki işlemlerin gerçekleştirilmesinde önemli bir rol oynar. Kişi, dilediği zaman banka mevduatını nakde çevirerek sahip olduğu paranın kompozisyonunu değiştirebilir. Bu nakit talebini karşılamak için bir banka, merkez bankasındaki hesabını kullanarak müşterilerinin çekeceğini düşündüğü fiziki para miktarını talep etmek için ilgili merkez bankası şubesini arayabilir. Bu durumda, merkez bankasında tutulan paranın nakit paraya dönüşmesiyle merkez bankası parasının bileşimi değişmiştir; ayrıca paranın bankadan çekilmesi, ekonominin genelindeki toplam nakit para üzerine olan ödeme taahhüdünde bir azalma meydana getirmiştir (çünkü mevduat hacminde bir düşüş olmuştur).

Artık çeşitli para biçimlerinin tanımlarını ve en yaygın kullanımlarını tartıştığımıza göre, CBDC’lerin ne olduğuna ve ne gibi bir yenilik getirebileceğine geçebiliriz. CBDC’ler veya merkez bankası dijital paraları (Central Bank Digital Currencies), hane halklarının ve işletmelerin merkez bankası nezdinde bir hesaba sahip olmalarını sağlayacak bir merkez bankası parası biçimidir. Ticari bankalardan ayrı olarak, yalnızca, mali sistemin işleyişi ve ekonominin refahı için sistemik olarak önemli olan hazine ve diğer bazı finans ve hükümet kuruluşlarının merkez bankasında bir hesabı bulunmakta. Buradaki amaç, bu önemli kuruluşların herhangi bir kredi riskine maruz kalmamalarıdır. Pandeminin başlamasıyla birlikte, merkez bankalarının bireylere ve işletmelere böyle bir hesaba erişim sağlama konusundaki tartışmaları daha popüler hale geldi.

Bence CBDC’ler, insanlara herhangi bir kredi riski almadan paralarını korumaları için yeni bir yol sağlıyor. Nakit olarak ciddi miktarda para tutmak hırsızlık riskini beraberinde getirirken, mevduat şeklinde para tutmak ise yaşanabilecek olumsuz koşullarda kredi riski almayı beraberinde getirebilir. Ödeme sistemlerinin muazzam bir şekilde geliştiği hızla değişen bir dünyada, CBDC’ler yalnızca ödemeleri kesintisizce kolaylaştırmakla kalmayacak, aynı zamanda reel ekonominin geneline yalnızca birkaç kurumun sahip olduğu bir ayrıcalığı da verecektir. CBDC’lerin beraberinde getirebileceği iki önemli potansiyel dezavantajı vurgulamak isterim. Birincisi, merkez bankasında mevduat tutmak isteyen banka müşterilerinin CBDC hesaplarına büyük meblağlarda para transferi yapmaları, bankaların likidite koşullarını kötüleştirebilir ve böylesi bir durum finansal istikrara zarar verebilir. İkincisi, CBDC hesaplarına yüklü para transferlerinin gerçekleşmesiyle bankacılık sisteminin likidite pozisyonun daralması, bankaların reel ekonomiye kredi açarak mevduat “yaratma” iştahını azaltabilir. Ancak, bu tür olaylar sadece birer spekülasyondur.

CBDC ile ilgilenen her ülke farklı bir aşamada. Bazıları araştırma sürecindeyken bazıları bir CBDC platformu geliştirmeye çok daha yakın. CBDC’lerin ileride ne tür roller oynayabileceği ve uygulanması halinde faydalarının/dezavantajlarının neler olabileceği konusunda hala birçok soru var. Bu soruları daha iyi cevaplamak için bu alanda daha fazla araştırmaya ihtiyacımız bulunmakta.

Kaya Özyürek

Twitter: @financeplumber