Neden her şey aniden daha pahalı hale geliyor: “Büyük Enflasyon” dönemine hoşgeldiniz!

Ekonomi tarihinde büyük olasılıkla Büyük Enflasyon olarak bilinecek bir dönemin başlangıcındayız.

Fiyatlar önümüzdeki birkaç on yıl içinde muhtemelen katlanarak artacak. Bunun nedeni basit: aşağı yukarı her şey yapay olarak ucuzdu. Karbondan faşizme, ekolojik çöküşten sosyal kırılmaya kadar her şeyin maliyeti, endüstriyel çağın başından beri hesaba katılmış değil. Ama o çağ şimdi ani, iklimsel, patlayıcı bir sona yaklaşıyor. Sorun şu ki, biz de tam yolunun üzerindeyiz.

Örnek olarak tanınmış bir Alman mikrofon şirketini ele alalım. Şirket artık üretim yapmıyor çünkü çelik fiyatları yükseliyor ve yükselmeye devam edecek, çünkü enerji fiyatları yükseliyor. Bir de şu meşhur “çip kıtlığı” var.

Böyle bir çok hikaye var. Küçük veya orta ölçekli şirketler işlerini kapatıyor çünkü hammadde alamıyorlar. Sadece bir mikrofon şirketi değil – tıbbi cihazlardan otomobil parçalarına ve teknolojiye kadar sektörlerde benzer hikayeler mevcut. Bu duyumların nicel verilere yansıması bir veya iki yıl sürecektir. Ama gözlerimizin önünde ne olduğunu görmek için o kadar beklememize gerek yok.

Ekonomi derin bir şok yaşıyor ve ne yazık ki, ekonomi tarihinin en büyük şoklarından biri olacak. Ekonomistlerin resmi olarak adlandırdığı gibi bir “arz şoku”, belki de tüm zamanların en güçlüsü. Hayır, abartı değil; dünyada birçok firma şu anda mikroçip alamıyor.

Bir “tedarik şoku”, bu durumda, arzın aniden düşmesi anlamına gelir. Bir şehrin, kasabanın, ülkenin ya da bu durumda dünyanın.

Mikroçip kıtlığını düşünelim. Gerçekten ne hakkında? Dünyadaki çiplerin çoğunluğunun yapıldığı üç fabrika var ve söz konusu üç fabrika da başka başka nedenlerle darbe aldı. Japonya’daki bir ekipman arızası nedeniyle alev aldı ve koşullar nedeniyle yangını söndürmek saatler sürdü. Teksas’takini tarihi bir kar fırtınası vurdu ve günlerce elektrikler kesildi. Tayvan’daki yarım yüzyıldaki en kötü kuraklıktan etkileniyor – ve mikroçipleri üretmek için büyük miktarda suya ihtiyaç var.

Bunların hepsi iklim değişikliğinin etkileri. İklim değişikliği inkarcılarının ve Amerikalı uzmanların aradığı doğrudan etkiler olmayabilirler ama hepsi de hızla ısınan bir gezegende yaşamaktan kaynaklanmakta. Fabrikalar donup yanarken, iklim değişikliğinin bir ekonomiye gözünüzün önünde yaptığını görmek son derece açık olmalı.

“Çip kıtlığı”, tüm önemi ve büyüklüğüyle dünyanın henüz tam olarak kavrayamadığı bir şey. Bu, bizi uygar, küresel düzeyde vuran iklim felaketi ile ilgili ilk kıtlık. Bu ilk felaket, ama bu son olmayacak. Çip kıtlığı, yanardağdan aşağı yuvarlanan muazzam şok dalgasının sadece görünen kısmı. Bugün çip. Yarın? Üretimi gittikçe pahalı hale gelen bazı şeyler çelik, yiyecek ve sud. Bunun nedeni, tüm bu maddelerin çıkarılmasının enerjiye dayanması ve enerjinin daha pahalı hale geliyor olması.

Enerji neden daha pahalı hale geliyor? Kısa vadeli cevap: Covid. Gaz üreticileri muslukları açmakta tereddüt ediyor çünkü Covid’in dünyayı tekrar kilit altına göndermesinden korkuyorlar. Ama gerçek cevap bu değil. Gerçek cevap, daha fazla gaz üretmeye başlasalar bile, enerji fiyatlarının uzun vadede yükselmeye devam edeceğidir.

Neden? Çünkü şu anda, enerji, sanayi çağının başlangıcından beri olduğu gibi, büyük ölçüde düşük fiyatlı. Bir galon gaz satın aldığınızda, gezegeni ısıtan kirliliğin, yaydığı karbonun parasını kim ödüyor? Şu anda kimse bilmiyor. Ama önümüzdeki birkaç on yıl içinde, birinin bunu yapması gerekecek. Çünkü bu parayı sel, yangın, kuraklık ve vebanın harap ettiği tüm şehirleri, kasabaları, sistemleri ve fabrikaları yeniden inşa etmek için kullanmamız gerekecek.

O kişi kim olacak? Muhtemelen enerji şirketleri olmayacak. Güçlü oldukları ve güçsüz olduğun için muhtemelen sen olacaksın.

Enerjinin fiyatı arttıkça, her şeyin fiyatı da yükselmek zorunda. Çünkü kirli gerçek şu ki, uygarlığımız hala fosil yakıtlara %80 oranında bağımlı. Sorun düşündüğünüz gibi elektrik şebekesi değil. Çelik, çimento ve cam gibi şeyleri üretmek için hala gaz kullanılmakta. Dünyada şimdiye kadar sadece bir fosil yakıtsız çelik fabrikası var. Ama uygarlığımız temel olarak tüm bunlara bağlı. Tüm çelik ve cam ve beton gökdelenlerimiz, fabrikalarımız, üniversitelerimiz, şehirlerimiz, kasabalarımız…Onlarsız Ortaçağ hayatlarına geri dönüyoruz.

Çelik, çimento, camdan oluşan fosil yakıtlarla yapılmış tüm bu fabrikalarda neler yapılıyor Her şey. Bildiğin ve güvendiğin her şey. Arabalar, kıyafetler, ilaçlar. Çocuklarını giydiren ve besleyen şeyler. Üzerinde “çalıştığınız” ve satın almak ve satmakla görevli olduğunuz şeyler. Bu tavşan deliğinin ne kadar derine indiğini görüyor musun?

Tüm bunlar yükselen her şeyin fiyatlarına bir şey katıyor. Ne kadar süreyle? Öngörülebilir bir gelecek için. En azından bir iki nesil için diyebilirim.

Şimdi size daha da net hale getirebilecek hikâyeyi anlatayım, ve biraz daha resmi olarak anlatayım.

Sanayi çağının başından itibaren ekonomimiz maliyetleri “dışsallaştırmıştır”. Ne gibi bir masraf? Karbon gibi masraflar. Şu anda okyanusları karıştıran plastik gibi. Yoksulluğun doğurduğu sefalet ve umutsuzluğun başlını çeken faşizmin ve üstünlüğün siyasi maliyetleri. Ekolojik çöküş.

Bu maliyetleri nasıl “dışsallaştırdık”? Onları kime dışlandırdık? Ekonomistler bir zamanlar “gelecek nesillere” derdi. Okyanusları ve gökyüzünü temizlemek, ormanları yeniden dikmek ve hayvanları hayata döndürmek zorunda kalan tüm insanlar. Ve tüm bunları, üzerinde yaşadığımız gezegeni öldürmeden çelik, beton, yiyecek ve cam gibi şeyleri yapmanın yollarını ararken ya da toplumlarımızı eşitsizlik yoluyla faşizme iterken yaptık.

Bilin bakalım ne oldu? Biz o “gelecek nesiller”iz. Ekonomistlerin bahsettiği gibi, sanki uzak bir gelecekte olduğu gibi. Değildi. Fazla seçeneğimiz kalmadı. Okyanusları ve nehirleri şimdiden başlayarak ya temizleriz ya da kirletmeye devam ederiz. Bu, yediğimiz balıkları ve içtiğimiz suyu öldürmek anlamına gelir. Gökyüzünü temizleriz ya da nefes alamayız. Ya ürettiklerimizi karbondan arındıracağız ya da hepsi yok olacak.

Ve Büyük Enflasyon gerçekte budur. Son noktayla başlayalım. Temelleri nasıl karbonsuzlaştıracağımızı bulmalıyız – çelik, çimento, gıda, su, gezegeni yok etmeden nasıl yapılır. Nasıl olduğunu bilmiyoruz. Bunu çözene kadar, fiyatlar artacak – çelikten yapılmış fabrikalarda yapılan her şeyin fiyatları, büyük ölçüde hala fosil yakıtlarla çalışan, diğer fosil yakıtlarla çalışan diğer fabrikalarda üretilen hammaddeler kullanılarak. Arabalardan kıyafetlere kadar aklınıza gelen her şeyde.

Okyanusları, gökyüzünü, nehirleri, dağları, yağmur ormanlarını temizlemek için büyük bir temizliği nasıl yapacağımızı da bulmalıyız. Sonra büyük bir ikmal geliyor. Ormanları yeniden ekmeli ve hayvanları ve doğayı – biyotik maddeyi – hayata döndürmeliyiz. Bunu nasıl yapacağımız hakkında hiçbir fikrimiz yok – daha başlamadık bile. Bunu yapana kadar fiyatlar yükselecek, çünkü doğa kitlesel bir yok oluşun altında, tarihteki ilk insan yapımı.

Bunun tarihteki en büyük arz şoku olduğunu söylediğimi hatırlıyor musunuz? Şimdi nedeni biraz daha net. Doğayı o kadar hızlı yok ediyoruz ki ilk insan yapımı kitlesel yok oluşa neden olduk. İşte bu bir tedarik şoku: Doğanın neslini yok ediyoruz. Tabii ki buna bağlı olan her şeyin fiyatları fırlayacak, çünkü arzımız tükeniyor.

Ya da çelik, çimento, cam karbonsuzlaştırmaya geri dönelim – endüstriyel üretimin tüm temellerinde. Biz çözene kadar, tüm bu şeyler daha da pahalılaşmaya devam edecek. Elbette, orada burada bir düşüş olacak, ama temel prensip devam ediyor: gezegeni hızlandırıcı bir hızla zehirlenmesiyle üretmek, dağıtmak ve satmak gittikçe daha pahalıya mal olacak.

Bunun nedeni sadece karbon vergileri değil, daha derin bir nedeni var.

Uygarlığın temellerini iklim değişikliğine neden olan kirli şekilde kurmak, üretmek, dağıtmak, satın almak, satmak. İklim değişikliği bize bir ders vermeye çalışıyor. İklim değişikliği yangın, sel, tayfun ve vebadan oluşur. Geri bildirim etkisini görüyor musunuz? Yolun üzerinde dev bir su baskını ya da yangın varken çelik yükünüzü yerine ulaştıramazsınız.  Bir ay süren ve bir sahil şeridini mahveden bir tayfuna denk gelirseniz bir tanker dolusu giysi ve aleti doğru kıyıya çıkarmak için iyi şanslar… Ve Covid-21 vurduğunda iyi şanslar, çünkü gezegeni aşılamadık, bu yüzden kesinlikle olacak – ve ekonomi yeniden kontrolden çıkacak.

Bunu daha basit bir şekilde ifade edebilirim: mega seller, yangınlar, tayfunlar, kuraklıklar ve vebaların maliyetleri artık içselleştirilmek zorunda, çünkü karbon, doğal yok olma, yoksulluk, kötü sağlık, eşitsizlik maliyetleri dışsallaştırıldı. Ama bunlar asimetrik etkiler. Bu maliyetler yüzyıllar boyunca dışsallaştırıldı. On yıllar boyunca içselleştirilmeleri gerekecek.

Sorunu görüyor musunuz? Endüstriyel çağın başından beri karbon ve doğal yok oluş, eşitsizlik ve ekolojik çöküş maliyetlerini dışsallaştırıyoruz. Ama şimdi önümüzdeki birkaç on yıl içinde onları içselleştirmemiz gerekiyor – ya da dünya ışığını söndürecek.

İnsan uygarlığı şu anda yaptığı enflasyonist baskı dalgasıyla hiç karşılaşmadı. Medeniyetin temelinde yaratılan hasar nedeniyle medeniyet elden giderse… o zaman demokrasiye veya haklara sahip olmada iyi şanslar.

Birileri tüm bunları ödemeli. Geriye üç parti kalıyor. Bir, sen ve ben, sıradan insanlar, ortalama hayat sahipleri. İkincisi, mega kurumlar. Üçüncüsü, her şeyin sahibi milyarderler. Ödemelerini sağlamak için iyi şanslar. Bu asil bir çaba, beni yanlış anlamayın. Ama gerçekçi bir şekilde sorarsanız? Şimdiye kadar, küresel asgari vergi oranının %15’te sabitlemek için çaba var sadece… Şu ana kadar sıfır ödüyorlar, bu da demek oluyor ki sen ve ben her şeyi ödemek zorunda kalacağız: iklim değişikliği, kitlesel yok oluş, ekolojik çöküş, muhtemelen onlar Mars’a uçarken.

İnsanlık tarihinin en büyük enflasyon dalgasına hazırlansan iyi olur. Çok kötü olacak. Bu daha başlangıç. Covid ya da iklim değişikliği gibi olacak; daha sert, daha hızlı ve herkesin tahmin edebileceğinden daha kötü.

Umair Haque

Ekim 2021