Dr. Ozan Bingöl Yazdı: Vergi takozumuz ne kadar büyük?

Yazının başlığını görünce, “vergi” ve “TAKOZ” kelimelerini bir araya getirerek konuya mizahi bir renk katmaya çalıştığımızı düşünebilirsiniz. Ancak durum öyle değil. “Vergi takozu” vergi literatürüne has teknik bir kavramdır. Kavramın detaylarına aşağıda yer vereceğim.

Türkiye, pandeminin de etkisiyle ağırlaşan bir işsizlik sorunu yaşıyor. Bu soruna aşmak için “istihdam kalkanı” önlemleri dile getirilmeye başlandı. İşsizlik ile mücadele edilecek ise bunun öncelikle vergi takozları ile mücadeleden geçtiğini belirtmek için bu yazıyı kaleme almada kendimi zorunlu hissettim.

Nedir vergi takozu? Dünyada durum nedir? Türkiye’de vergi takozu oranı yüksek midir? Türkiye’nin vergi takozu oranı artıyor mu, azalıyor mu? İstihdamın önündeki takoz olan vergiler konusunda neler önerilebilir? Aşağıda bu sorulara yanıt aradım.

Nedir Vergi Takozu?

Vergi takozu (tax wedge), kısaca bir çalışanın eline geçen net ücret ile o çalışanın işverene olan toplam maliyeti arasındaki farktır. Vergi takozu oranınını hesabında aşağıdaki formül kullanılabilir.

Yukarıdaki formülün yanında:

Vergi Takozu=((Çalışanın İşverene Maliyeti-Çalışanın Eline Geçen Net Ücret)/Çalışanın İşverene Maliyeti)x100

Bir Asgari Ücretli’de Vergi Takozu Oranını Birlikte Hesaplayalım

Vergi takozu kavramını anlamlandırmanın en iyi yolu, onu günlük yaşamla somutlaştırmaktır. Gelin bir asgari ücretlinin vergi takozunu birlikte hesaplayalım.

Brüt Asgari Ücret	2.943,00 TL
Sigorta Primi İşçi Payı (yüzde 14)	412,02 TL
İşsizlik Sigortası Primi İşçi Payı (yüzde 1)	29,43 TL
Gelir Vergisi Matrahı	2.501,55 TL
Gelir Vergisi (yüzde 15)	375,23 TL
Damga Vergisi (binde 7,59)	22,34 TL
Kesintiler Toplamı	839,02 TL
Asgari Geçim İndirimi (Bekâr ve Çocuksuz)	220,73 TL
NET ÜCRET (Asgari Ücret + AGİ Dahil)	2.324,70 TL

Bekâr bir asgari ücretlinin eline geçen net ücret AGİ ile birlikte 2.324,70 TL olmaktadır. Aynı çalışanın ücretinin işverene maliyetine baktığımızda ise;

Brüt Asgari Ücret	2.943,00 TL
SGK Primi % 15,5 (İşveren Payı)	456,17 TL
İşveren İşsizlik Sigorta Fonu	58,86 TL
İşverene Toplam Maliyeti	3.458,03 TL

(Not: Sigorta primi işveren payının hesabında, 5 puanlık indirim dikkate alınmıştır.)

Aynı çalışanın ücret ödemesinin işverene maliyeti 3.458,03 TL olmaktadır.

Ülkemizde asgari ücret olarak adlandırılan en temel ücret hesaplamasına göre;

Vergi takozu miktarı= (3.458,03 TL – 2.324,70 TL)= 1.133,33 TL olarak karşımıza çıkmaktadır. Vergi takozu oranı ise;

Vergi Takozu Oranı= ((3.458,03 TL – 2.324,70 TL)/3.458,03)x100=32,8

Tabi yukarıdaki oranı sigorta işveren payının hesabında 5 puanlık indirimi dikkate alarak yaptığımızı hatırlatalım. Ayrıca dönem içinde üst vergi dilimine geçişten kaynaklı vergi takoz oranında artış durumları da söz konusu olacaktır.

Peki Dünyada Vergi Takozu Oranları Nasıl?

Vergi takozu hesaplamaları konusunda en kapsamlı verilere OECD veri bankasından ulaştım. Aşağıda yıllar itibariyle vergi takozu oranlarındaki gelişmeleri yansıtacak tabloyu OECD verilerinden hareketle oluşturdum.

Tablo: OECD Ülkelerinde Vergi Takozu Oranları

OECD verilerine göre son on yılda Türkiye’de vergi takozu oranı 36,74’ten 39,12’ye yükselmiştir. Artış trendi açık bir şekilde gözükmektedir. Türkiye’de vergi takozu oranlarının OECD ortalamasının sürekli üzerinde gerçekleştiği de yukarıdaki tablodan görülmektedir.

Özellikle işsizliğin baş gösterdiği zamanlarda işsiz sayısının artmasında vergi takozu da önemli rol oynamaktadır. OECD’nin bu konuda yaptığı çalışmaları incelediğimizde vergi takozunun yüksekliğinin istihdamda negatif etki yarattığını açıkça görmekteyiz. Ülkemizde kayıt dışı istihdamın oranının yüksekliğini düşündüğümüzde ve kayıt içinde kayıt dışılığa (örneğin vergi takozundan kurtulmak için çalışanı asgari ücretten gösterip geri kalan kısmı elden ödemek gibi) baktığımızda vergi takozunun yüksekliğinin bu tabloda önemli bir rolü olduğunu söylemeliyiz. Yüksek vergi takozu, çalışanların harcanabilir gelirlerini ciddi şekilde azaltırken işverenler açısından da işçilik maliyetlerini ciddi şekilde arttırmaktadır.

Hatta bunu basit bir örnekle açıklayacak olursak bugün ülkemizde 5.000 TL brüt maaş ile çalışan bir vatandaşın içinde bulunduğumuz ayda eline net 3.582,78 TL geçmektedir. Bu çalışanın işverene maliyeti ise 5.875 TL olmaktadır. Bu örnekte vergi takozu 2.292,22 TL olmaktadır. Yani 5.000 TL brüt maaş ile çalışan bir vatandaşın hem kendisi hem de işvereninin katlandığı vergi ve sosyal güvenlik prim yükü nerdeyse 2.300 liraya yakın olmaktadır. İşte vergi takozunun bu denli yüksek olması ülkemizde kayıt dışı istihdamın başlıca etkenlerinden birisidir. Ayrıca ücret gelirleri içerisinde %40’yakın bir kısmın asgari ücretli olduğu verisinin de bu nedenle sağlıklı olmadığını belirtmekte yarar bulunmaktadır. Ücret gelirinin yükselmesi ile vergi takozunun de yükseldiği gerçeğinden hareketle işveren ve çalışanların takozdan kaçabilmek için ücreti resmi olarak asgari ücret gösterip kalanını elden kayıt dışı verme refleksleri geliştirmişlerdir.

Peki Ne Yapmalı?

Vergi takozunun yüksekliğinin istihdam ve çalışma hayatında oluşturduğu olumsuzlukların önüne geçebilmek için toplam nüfusun %2’sine denk gelen beyannameli mükellef sayısını artırmak gerekmektedir. Özellikle ücret geliri elde eden kişilere beyanname verdirerek vatandaş olma bilincine katkı yapılırken hem de bazı vergi indirimlerinden ve giderlerinden beyannamede düşerek vergi avantajından yararlanma fırsatı verilmesi reel ücrete geçmekte pozitif bir etki yaratacaktır.

Sonuç olarak vergi takozu hem işveren hem de çalışan açısından ciddi bir yük teşkil etmektedir. İstihdamın önündeki en büyük engeldir.

OECD ortalamasının üzerinde bir vergi takozuna sahibiz ve buna sahip olduğumuz sürece kayıt dışılığın hatta kayıt içerisinde kayıt dışılığın önüne geçmemiz mümkün değildir. Bir asgari ücretli de bile yaklaşık 1.100 liralık takoz sürdürülebilir bir uygulama değildir. Bugün asgari ücretlinin bir büyükşehirde geçinebilmesinin bile bilimle izahı mümkün değilken sadece bu asgari ücretliden 618 lira vergi sgk primi kesmek ahlaki olmadığı gibi, vergi adaleti ilkesine de aykırıdır.

Bu vergi takozunun yüksekliği düşürülmedikçe işsizlik artacak, vergi yükü artacak, ücretli çalışan vatandaşların harcanabilir gelirleri azalacaktır. Hem mevcut süreçten işsizlik girdabında boğulmamak hem de emek ile alın teri ile çalışan vatandaşlarımızın harcanabilir gelirlerini artırmak için vergi takozunun oranı düşürülmelidir. Aksi halde kaşıkla verip kepçe ile alma müessesine tamamen dönüşmüş bir hal alacağız.

Dr. Ozan Bingöl

Vergi Uzmanı

Başkent Üniversitesi Öğr. Gör.